We bukken. Dat is waarschijnlijk het eerste wat elke boer, elke tuinman doet als hij zijn veld of zijn bed bekijkt: We bukken, pakken een handvol grond en wrijven het onderzoekend tussen onze vingers. De bodem is een van de kostbaarste goederen van de mensheid", verklaart het Europees Handvest voor de Bodem van 1972, "want het is waar we op leven en waar we in de eerste plaats de teelt, de teelt en de teelt op baseren. Hij vormt de habitat voor talloze bodemorganismen en is letterlijk de basis van wat er in en uit groeit, weelderig, groen en op zijn beurt levengevend. Toch is niet alle bodem hetzelfde en gedijt niet elke plant even goed op elke bodem. De bodemtextuur is een essentiële factor om te bepalen hoe de grond moet worden bewerkt, voorbereid voor de teelt en verzorgd tijdens de teelt. Wortelen, bijvoorbeeld, hebben zandgrond nodig, en ook lavendel voelt zich goed thuis in droge zandgrond. Aardappelen en pioenen daarentegen doen het ook goed op zware klei- en leemgrond. Zodra u weet welke grond in uw tuin overheerst, kunt u de bodem van uw bedden zo aantrekkelijk prepareren dat de door u gewenste planten groot, smaakvol en met bloemenpracht groeien. Ook al is deze habitatgrond uiterst complex en gelaagd: met een simpele aanraking kunt u snel en in ieder geval globaal bepalen welke mogelijkheden en uitdagingen hij voor u en uw tuinwerkzaamheden inhoudt. Het is verbazingwekkend eenvoudig om zo'n complexe structuur als de bodem "zonder meer" te analyseren: met een vingertest.

De vingertest is een eenvoudige maar doeltreffende methode om de basissamenstelling van uw bodem te achterhalen. Met behulp ervan onderzoekt u de grond op vier basiscriteria: Plasticiteit, rolbaarheid, gladheid en de zogenaamde ruwheid - en het klinkt in theorie veel ingewikkelder dan het in uitvoering is. U hoeft niet meer te doen dan een handvol grond op te pakken, het een beetje vochtig te maken in een kommetje en tenslotte te proberen uw "grondmonster" in uw hand tot een klein, worstvormig rolletje te vormen - als het goed te vormen is, als het een beetje plakkerig is zodat het wat vuil op uw handen achterlaat, en als het een licht glanzend, glad oppervlak of glijvlak vertoont, dan is het klei- of leemgrond.

• Is uw grondmonster daarentegen slechts matig kneedbaar, eerder melig zonder vuil te zijn, en vertoont het een ruw glijoppervlak, dan verspreidt zich slib of een zandige leemgrond in uw tuin.
• Heeft uw grondmonster een korrelige, fijnkruimelige structuur die noch kneedbaar noch vuil is, dan houdt u een zandgrondmonster in uw hand.

Waarom houdt u uw grondmonster ook niet tegen uw oor terwijl u het heen en weer rolt? Hoort u een zacht knappend geluid? Zo ja, dan bevat uw monster overwegend zand, waarvan de droge fragmenten tegen elkaar schuren met een knisperend geluid. Als u daarentegen een duidelijk smakkend geluid hoort dat wijst op een hoog vochtgehalte, dan heeft u klei- of leemgrond in uw hand. (Of u staat midden in een moeras. Dit moet u niet doen, maar verlaat deze plek en probeer het opnieuw in uw tuin. Moerassen zijn een uniek ecosysteem met een zeer bijzondere bodem, die zelfs een eigen afdeling vormt in de Duitse bodemsystematiek en die nu zo beschermenswaardig is dat hij bij voorkeur niet in cultuur moet worden gebracht maar in een bijna-natuurlijke staat moet worden hersteld).

Met behulp van de vingertest krijg je een indruk met wat voor soort bodemtextuur je te maken hebt - nu is het zaak daaruit verdere conclusies te trekken. Als we de planeet aarde als een organisme beschouwen, is de bodem als een huid die haar bedekt: een even uitgebreid als gelaagd orgaan dat intensief reageert op prikkels - elke aanraking, elke ingreep roept reacties op en laat sporen na. Zijn structuur gedraagt zich niet anders dan weefsel: afhankelijk van externe en interne invloeden kan de bodem opzwellen en verdichten, krimpen en scheuren vormen, hij kan een stevige, compacte massa vormen of ook klonteren, verkruimelen en losjes verkruimelen. Dit alles klinkt zo vanzelfsprekend en eenvoudig, maar hierachter gaan zeer complexe processen schuil waarbij het chemische, mechanische en biologische gedrag van organische en anorganische stoffen op elkaar inwerken, en wel op niet minder uiteenlopende manieren. Dit is een van de redenen waarom het lang duurt voordat de bodem zich ontwikkelt - en dit proces is nooit helemaal klaar.

Misschien was wat je net tussen je handen hebt gewreven ooit magma van de aardkern, misschien was het de top van de Himalaya. Het duurt ongeveer 100 jaar voordat mineralen en gesteenten - inclusief magmatiden en sedimenten - van de aardkorst verweren tot steeds kleinere deeltjes en uiteindelijk tot ongeveer een meter grond. Deze gemiddelde waarde geldt in ieder geval voor kleigrond, de Speedy Gonzales van de bodemvorming. En wat zouden we nu niet kunnen vertellen! Over fysische en chemische verwering en over de belangrijke, versterkende rol die planten en bodemorganismen en niet in de laatste plaats de klimaatomstandigheden in dit proces spelen. Maar zoveel gedetailleerde kennis is helemaal niet nodig om gevoel te krijgen voor uw bodem. Want ook al is verwering niet simpelweg een kwestie van het vermalen van grove fragmenten tot fijne: In principe onderscheiden bodemsoorten zich door hun textuur of korrelgrootte, zoals de deskundigen zeggen. De gesteentefragmenten, minerale korrels en humusdeeltjes (d.w.z. de organische stoffen) van een bodem worden ingedeeld op basis van hun grootte. Grofweg bestaat zand uit grotere korrels (Ø 0,063-2 mm), middelgrote korrels (Ø 0,002-0,063 mm) vormen silt, en korrelfracties met de kleinste korrels (minerale deeltjes <0,002 mm Ø) worden geclassificeerd als klei. Irritant genoeg vormen deze zogenaamde korrelfracties zand, slib en klei grondsoorten met dezelfde naam, waardoor korrelfracties en grondsoorten vaak met elkaar worden verward. In Duitsland wordt onderscheid gemaakt tussen de grondsoorten zand, slib, klei en leem. Ze komen zelden in hun zuivere vorm voor en daarom zijn ze onderverdeeld in subgroepen; klei bijvoorbeeld wordt onderverdeeld in leemklei en siltklei. De grondsoort van uw bed of veld is dus meestal een mengsel van zand, slib en klei in verschillende mengverhoudingen.

Anderzijds kunt u nu het juiste gereedschap kiezen. Probeer eens zandgrond te bewerken met de graafvork - u en uw bed zullen nooit gelukkig zijn met dit gereedschap, hoe functioneel en hoogwaardig het ook is geconstrueerd - Op lichte gronden zoals zandgrond heeft u meer kans van slagen met bijvoorbeeld een hark of een (rol)cultivator om wat humus of kleigrond onder te werken en zo het opslagvermogen en het voedingsstoffengehalte van de grond te verbeteren.

• Voor middelzware bodems kunt u het beste gereedschap gebruiken zoals de handcultivator, waarmee u de bovenste bodemlaag kunt losmaken en beluchten.
• Over het nut van diepe grondbewerking lopen de meningen uiteen, omdat het bodemleven eronder kan lijden - soms is het toch noodzakelijk, vooral bij zeer verdichte, zware kleigronden. In dat geval kunt u het beste een spade of de eerder genoemde graafvork gebruiken om de diepere grondlagen vast te pakken en los te maken en er wat zand onder te werken om de bodem te verbeteren.
• Overigens kunt u de kwaliteit van uw gereedschapnet zo goed voelen als de toestand van de grond. Waarom laat u uw hand niet over een gereedschapshandvat van massief essen- of beukenhout gaan, voel de rand van een gesmeed blad en voel hoe goed blad en handvat van een professioneel vervaardigd, functioneel gereedschap zijn uitgebalanceerd - zelfs met deze aanraking maakt ons gereedschap duidelijk hoe efficiënt en energiebesparend tuinieren kan zijn. En hoe gemakkelijker en doelgerichter u uw grond kunt bewerken, hoe intenser u die speciale band voelt die ontstaat: tastbaar gegrond zijn op de aarde, een van "het kostbaarste goed van de mens".